Pola magnetyczne i procesy dynamiczne w astrofizyce
Na lewo u góry: Mapa radiowa centrum galaktyki wykonana teleskopem
radiowym NRAO Very Large Array wskazuje, iż struktura przestrzenna
plazmy jest kontrolowana przez słaba pola magnetyczne, podobnie jak ma to
miejsce w eruptujących protuberancjach (u góry na prawo, HAO),
stowarzyszonych często z koronalnymi wyrzutami materii. Po lewej u dołu:
eksperyment spheromak - plazma w warunkach laboratoryjnych wykazuje
podobne własności jak w koronie słonecznej. Po prawej u dołu: 3D symulacja
magnetohydrodynamiczna wyrzutu typu jet wywołanego przez pola
magnetyczne skręcane w czarnej dziurze akreującej materię (M. Nakamura,
Uchida Lab), ma on cechy podobne do zjawisk obserwowanych na Słońcu.
|
ATST w "pigułce"
Teleskop ATST (Advanced Technology Solar Telescope czyli Zaawansowany
Technologicznie Teleskop Słoneczny, instrument o 4-ro metrowej średnicy
lustra głównego, będzie miał ogromy wpływ na rozwój astronomii, fizyki
plazmy oraz związków Ziemia-Słońce poprzez zbadanie fundamentalnych
procesów astrofizycznych zachodzących w przestrzeni kosmicznej i na Słońcu.
ATST pozwoli zbadać kluczowe aspekty nieliniowych procesów dynamicznych
zachodzących w turbulentnej plaźmie słonecznej. Oto wybrane podstawowe
zagadnienia naukowe:
Słońce daje nam wyjątkową możliwość badania kosmicznych pól
magnetycznych z nadzwyczajną przestrzenną i czasową zdolnością
rozdzielczą, pozwala nam testować teorie na temat ich powstawania,
struktury i dynamiki. Postęp w dziedzinie obserwacji wymaga jednak
teleskopu o następujących cechach:
Żaden inny obecnie używany bądź planowany teleskop, zarówno naziemny jak
i kosmiczny, nie zapewnia takich możliwości. Najnowsze osiągnięcia w
dziedzinie technologii i budowy instrumentów umożliwiają realizację teleskopu
ATST przed końcem dekady:
|
Podstawowe parametry teleskopu ATST i ich znaczenie naukoweCzułość: 4-metrowa średnica lustra gromadzącego fotony
Pole widzenia: 5 minut łuku
Zakres obserwowanego widma: od 300 nm to 35 µm
Przestrzenna zdolność rozdzielcza: >~ 0.1" (z optyką adaptywną)
Dokładność pomiaru polaryzacji: 10-4 natężenia
Światło rozproszone: <10% dla plam słonecznych, 10-6 w podczerwieni
Lokalizacja: najlepsze miejsce pod względem seeingu i długości czasu obserwacyjnego
|
Dlaczego heliofizycy potrzebują teleskopy o dużych średnicach?
Rury magnetyczne, podstawowe elementy składowe gwiezdnych pól magnetycznych
Na podstawie obserwacji stwierdzono, że fotosferyczne pola magnetyczne są zorganizowane
w wąskie włókienka lub też rurki magnetyczne. W tych strukturach elementarnych, natężenie
pola magnetycznego jest wystarczająco duże dla kontrolowania plazmy w nich zawartej, lecz
same rurki magnetyczne są wleczone przez fotosferyczne ruchy konwekcyjne. Poza plamami
słonecznymi drobne struktura pól magnetycznych nie może być w zasadzie obserwowana za
pomocą współczesnych teleskopów. Rury magnetyczne są najprawdopodobniej kanałami
wzdłuż których następuje transfer energii do górnych warstw atmosfery słonecznej, i dlatego
mają one wpływ na promieniowanie słoneczne. Szczegółowe obserwacje tych elementarnych
struktur gwiezdnych pól magnetycznych mają kluczowe znaczenie nie tylko dla zrozumienia
aktywność oraz mechanizmów nagrzewu atmosfer gwiazd późnych typów widmowych, ale
także innych procesów i obiektów astrofizycznych, takich jak dyski akrecyjne czy dyski proto-
planetarne. Współczesne teleskopy słoneczne nie są w stanie uzyskać niezbędnej
przestrzennej zdolności rozdzielczej rzędu 0.05 sekundy łuku przy badaniach
spektroskopowych.
|
Oddziaływanie pól magnetycznych z poruszającą się materią
W plamach słonecznych pole magnetyczne jest wystarczająco silne aby]
całkowicie zdominować lokalna hydrodynamiką gazów, co jest sytuacją
diametralnie różną od spotykanej w wyższych warstwach atmosfery słonecznej.
Aby móc przetestować numeryczne modele plam słonecznych, niezbędne są
spektro-polarymetryczne obserwacje pełnego wektora pola
magnetycznego o przestrzennej zdolności rozdzielczej rzędu 0.05-0.1
sekundy łuku i z bardzo niskim poziomem światła rozproszonego.
Oddziaływanie pól magnetycznych i makroskopowych ruchów materii decyduje o
własnościach pól magnetycznych poczynając od skali magnetosfer planetarnych,
poprzez regiony formowania się nowych gwiazd, pozostałości po supernowych
aż do gromad galaktyk. Plamy słoneczne pozwalają nam testować te teorie w
warunkach, gdy pola magnetyczne wyznaczają ruch masy.
|
Niejednorodne atmosfery gwiazdowe
Pomiary widm absorpcyjnych CO w paśmie 4.7 µm wykazują zaskakująco chłodne chmury,
zajmujące, jak się wydaje, większość dolnej chromosfery. Jedynie mała część objętości
chromosfery wypełniona jest gorącym gazem. Obserwowane cechy widma można wyjaśnić przy
pomocy nowej klasy dynamicznych modeli atmosfery słonecznej. Jednakże, symulacje
numeryczne wskazują, iż rozkład temperatury zmienia się w skalach przestrzennych znacznie
mniejszych niż możliwe do obserwacji współczesnymi teleskopami heliofizycznymi obserwującymi
w podczerwonej części widma. Test współczesnych modeli heliofizycznych wymaga
teleskopów słonecznych o dużych średnicach, umożliwiających obserwacje w
podczerwieni. Takie obserwacje powinny doprowadzić do poznania procesów stratyfikacji
termicznej, fundamentalnego źródła niejednorodności atmosfer gwiazd późnych typów
widmowych.
|
Pola magnetyczne i korony gwiazdowe
Pochodzenie i nagrzew korony słonecznej i koron gwiazd późnych typów widmowych jest wciąż
zagadką. Większość proponowanych modeli oparta jest na dynamice pól magnetycznych o
skalach rzędu 0.1 sekundy łuku, zakotwiczonych w fotosferze. Jednakże, żaden proces fizyczny
nie został jednoznacznie zidentyfikowany przez obserwacje lub na drodze teoretycznej.
Obserwacje promieniowania X i EUV wciąż zyskują na znaczeniu, ale naziemne obserwacje
maja wciąż znaczenie decydujące nie tylko dla określenia zaburzenia pól magnetycznych przez
fotosferyczne ruchy materii ale i dla samego określenia natężenia koronalnych pól
magnetycznych. Jest to istotne dla rozwoju i testowania modeli rozbłysków słonecznych i
koronalnych wyrzutów materii, wyrzucających plazmę i pola magnetyczne w przestrzeń
międzyplanetarną i wywołują zakłócenia geomagnetyczne. Wykorzystując metody zdalnych
pomiarów wykonywanych takimi teleskopami jak ATST, możliwe jest mierzenie
koronalnych pól magnetycznych, szczególnie w podczerwonej części widma, gdzie łatwo jest
ograniczyć światło rozproszone. Pętle koronalne obserwowane przez satelitę TRACE (A.Title); model linii sił koronalnych pól magnetycznych (Meudon Observatory). |
Polarymetria wektora pola magnetycznego
Precyzyjne pomiary składowych Stokesa, niezbędne dla dokładnego
wyznaczenia wektora pola magnetycznego, są jednym z najważniejszych
zadań stojących przed teleskopami słonecznymi o dużych średnicach. Typowy
pomiar pól magnetycznych wymaga precyzyjnego pomiaru natężenia dla
pięciu lub więcej długości fal w ramach linii widmowej. Fotometria o stosunku
sygnału do szumu rzędu 2000 (zakładając optymistycznie 10% efektywność
teleskopu) wymaga co najmniej 5 minutowej ekspozycji teleskopem o
dyfrakcyjnie ograniczonej zdolności rozdzielczej (niezależnie od jego średnicy).
Ponieważ słoneczne struktury magnetyczne o średnicach rzędu 0.1 sekundy
łuku przekształcają się w czasie rzędu 30 sekund, potrzebny jest teleskop o
średnicy co najmniej 3 metrów aby osiągnąć przestrzenną zdolność
rozdzielczą 0.1 sekundy łuku w ciągu 30 sekundowej obserwacji a nawet o
większej średnicy dla pomiaru jeszcze mniejszych struktur, przewidywanych
przez teorię. Pomiary pól magnetycznych: B. Lites i zespół ASP. |
Charakterystyki obserwacyjne
- Wielka średnica i optyka adaptywna umożliwią osiągnięcie wysokiej przestrzennej zdolności
rozdzielczej niezbędnej dla obserwacji elementarnych struktur magnetycznych oraz
drobnoskalowych przepływów i wyrzutów plazmy.
- Wielka średnica umożliwi uzyskanie dużego strumienia fotonów, co jest niezbędne dla
pomiarów struktury i dynamiki pól magnetycznych, odgrywających kluczową rolę w
aktywności słonecznej i nagrzewie korony. Pomimo wielkiej jasności i bliskości Słońca,
współczesne obserwacje heliofizyczne cierpią na chroniczny "głód" fotonów.
- Wielka średnica oraz konstrukcja ograniczająca światło rozproszone umożliwią wysoko- rozdzielcze pomiary w podczerwieni. Pozwoli to uzyskiwać obrazy niejednorodności struktury kluczowych warstw atmosfery Słońca, łączących zdominowaną przez plazmę fotosferę ze zdominowaną przez pole magnetyczne koroną. Pozwoli to analizować efekty wleczenia stóp magnetycznych i rozchodzenia się fal w atmosferze, nagrzewających plazmę koronalną.
Technologiczna "mapa drogowa"
